historia jednej Grafiki

Wielka Synagoga na Tłomackiem

Crȇme de la crȇme rycin religijnych w kolekcji Żyd Niemalowany to ponad 40 wyobrażeń graficznych przedstawiających – widok zewnętrzny albo wnętrze, albo jedno i drugie – synagog, bożnic i domów modlitwy. Niektóre z tych drzeworytów powstały specjalnie po to – co warto wiedzieć – by pokazać żydowskie obiekty kultowe. Na innych są one po prostu fragmentem widoku miasta. Narysowane, potem opublikowane zostały prostu dlatego, że po prostu były. Stałym elementem XIX-wiecznego krajobrazu miasta polskiego. Czasami bardzo okazałym.
Najwięcej, bo aż sześć grafik przedstawia – nieistniejącą już – synagogę reformowaną w Warszawie, znajdującą się na – nieistniejącym już – placu Tłomackie. Synagoga istniała od września 1878 roku do maja 1943 roku, tzn. zaledwie 65 lat. Nie ma jej już na Tłomackiem prawie dziewięćdziesiąt lat. Była – póki istniała – symbolem judaizmu reformowanego. Uchodziła za jeden z najwspanialszych budynków Warszawy. Nazywano ją nawet Wielką Synagogą.
Wielka Synagaga na Tłomackiem w Warszawie inagurowana została uroczyście 26 września 1878 (Żydowski Nowy rok 5678). Kazanie wygłosił rabin dr Izaak Cylkow. Powiedział, między innymi, Kochaj bliźniego, jak samego siebie, kochajcie obcego bez względu na to, w jakiej świątyni Bogu cześć oddaje, do jakiego plemienia należy, jakim językiem się wyraża; - gdzie szczytem humanizmu będzie słowo: nie opuszczaj wroga twojego, nie ciesz się upadkiem jego; - gdzie szczytem moralności będzie przykazanie: bądź doskonałym , - bądźcie świętymi; - gdzie szczytem sprawiedliwości będzie: jedno prawo dla wszystkich ludzi, - nie będziesz nikogo ograniczał i uciskał; - gdzie szczytem tolerancji będzie słowo: Czyż nie mamy jednego ojca? Czyż nie jeden Bóg nas stworzył? Jeżeli takie przekonania, takie zasady, które każdy poczciwy człowiek, bez różnicy wyznania, może śmiało przyjąć za własne, będą stanowiły ducha nauki, mającej się rozlewać z tej świątyni, jak zdrój żywota, na współbraci naszych starozakonnych, to czyż nie należy się cieszyć wszystkim ludziom z założenia tego przybytku, i życzyć z całej duszy jego założycielom, by jak najrychlej pożądany cel osiągnęli?
Jak widać, tego samego dnia rozpoczęło się też budowanie społeczności Wielkiej Synagogi. Synagogi Żydów reformowanych Warszawy. Kres istnienia synagogi nastąpił po krwawym stłumieniu powstania w getcie warszawskim, 16 maja 1943. Wtedy to o godzinie 20.15 została osobiście wysadzona w powietrze przez Jürgena Stroopa, co było symbolem ostatecznej likwidacji dzielnicy żydowskiej w Warszawie.